קול‭ ‬אישה

Monografia Kol isze – głos kobiet w poezji jidysz (od XVI w. do 1939 r.) jest zwieńczeniem moich wieloletnich badań nad poezją kobiet w języku jidysz oraz towarzyszącym im prac translatorskich. Głównym celem książki jest prześledzenie wyodrębniania się kobiecej podmiotowości i wypracowywania różnych strategii jej ekspresji. Proces ten śledzę poczynając od tekstów najwcześniejszych (z XVI w.), kiedy poetki występowały w roli kaznodziejek, autorek modlitw, pieśni religijnych czy zecerek ksiąg, na których marginesie utrwalały swoje teksty; poprzez twórczość ludową, często będącą wyrazem krytyki ustalonego porządku genderowego; aż po utwory pozostające świadectwem XX-wiecznej rewolucji obyczajowej, radykalizacji postaw i przeobrażeń modelu kobiecości żydowskiej.

Pisarstwo Żydówek w diasporze rozwijało się w warunkach ich potrójnej marginalizacji: jako przedstawicielek mniejszości narodowej i religijnej, jako kobiet funkcjonujących w systemie patriarchalnym i jako osób piszących w jidysz – języku, który w przeciwieństwie do hebrajskiego czy aramejskiego nie był źródłem prestiżu, narzędziem władzy i awansu społecznego.

Wynalazek druku co prawda zrewolucjonizował dostęp kobiet do słowa pisanego i stworzył im możliwość aktywniejszego uczestnictwa na gruncie literackim, ale w ściśle określonych  ramach. Nawet w XX wieku Żydówki nie dysponowały tymi samymi narzędziami kulturowymi co mężczyźni i były wykluczane z grona pełniącego kontrolę nad obiegiem słowa pisanego, pozostawały też poza organami władzy reprezentującymi nowe świeckie elity literackie.

Jednocześnie jednak ograniczona edukacja religijna i odsunięcie od studiowania świętych ksiąg, otwierały, paradoksalnie, kobietom żydowskim perspektywy częstokroć niedostępne dla mężczyzn. Dziewczęta miały większą swobodę w dostępie do świeckiego wykształcenia i kultury europejskiej niż chłopcy, których edukacja i lektury podlegały ścisłej kontroli rabinów. Żydówki, odsunięte od studiowania tekstów w języku hebrajskim i aramejskim, mogły uczyć się języków obcych i jidysz. W tradycyjnych gminach to kobiety wchodziły w publiczną sferę handlu i nierzadko częściej niż ich bracia czy mężowie kontaktowały się ze środowiskiem nieżydowskim. W ten sposób stawały się emisariuszkami nowych idei, które zaczęły przeobrażać żydowską rzeczywistość w XIX wieku.

To, w jaki sposób kobiety funkcjonowaływ ramach wyznaczonych im granic oraz wbrew nim, jak poszerzały przestrzeń swojej aktywności, przedefiniowując swoją rolę i pozycję, wytyczając własną drogę personalizacji, jest przedmiotem moich zainteresowań i analiz.

Dla kobiet pisanie było przez wieki jedną z nielicznych form wejścia w przestrzeń publiczną, uczynienia swojego głosu słyszalnym. Z kwestią tą wiąże się ściśle tytuł mojej książki, nawiązujący do pojęcia kol isze (głosu kobiecego). Jego słyszalność jest regulowana prawem żydowskim, ponieważ judaizm ortodoksyjny zakazywał, aby mężczyzna, który się modli czy studiuje Torę, słyszał głos śpiewającej kobiety ze względu na przypisywane mu silne oddziaływanie erotyczne. Przywołuję w tytule pojęciekol isze,ponieważ implikuje ono zarówno obecność, jak i tłumienie głosu kobiecego. To napięcie między słyszalnością a milczeniem można uznać za doskonalą metaforę rozwojupoezji kobiet w języku jidysz. Interesuje mnie zarówno obecność kobiecej ekspresji poetyckiej w tradycjach ustnych, w słowie drukowanym, jak i dążenie mężczyzn do regulowania, głównie za pośrednictwem instytucji wydawniczych i krytyki literackiej, form kobiecej kreatywności. Zajmuje mnie zarówno fenomen otwarcia przestrzeni języka jidysz na podmiotowość kobiecą, jak i kwestia głosów stłumionych, uciszonych. Dlatego przez analizę drogi twórczej wielu poetek staram się pokazać, jak różnorodny chór tworzyły ich poetyckie głosy oraz uchwycić zjawisko milknięcia, „znikania” wielu z nich.

W powstałych w ciągu wieków dziełach poetek szukam zapisu kobiecego doświadczenia przez analizę wspólnych, powracających wątków, motywów i obszarów tematycznych. Szukam elementów stałych i historycznie zmiennych tego doświadczenia oraz próbuję odpowiedzieć na pytanie, jak zostaje ono zapisane w tekście. W analizie stosuję narzędzia krytyki feministycznej, elementy eksplikacji literackiej, krytyki tematycznej oraz interpretacji historycznoliterackiej.

Dzieje jidyszowej poezji kobiet ujmuję diachronicznie, ale wywód historycznoliteracki łączę ze studium konkretnych przypadków twórczych i interpretacją wybranych wierszy. Uwzględniam poetki znane, których twórczość była już przedmiotem analiz (przede wszystkim anglojęzycznych), ale także starałam się dotrzeć do autorek mniej rozpoznawalnych, pomijanych czy zapomnianych.

Poezję kobiet ukazuję w kontekście ogólnych procesów zachodzących w literaturze jidysz, a czasami szerzej: w kulturze żydowskiej. Dlatego poszczególne części i rozdziały książki poprzedzam wprowadzeniem, który przybliża czytelnikowi tło kreatywności kobiet.

Książka składa się z przedmowy, wprowadzenia, dwóch głównych części (podzielonych na rozdziały i podrozdziały) oraz zakończenia.

W przedmowie uzasadniam wyodrębnienie twórczości kobiet z ogólnego procesu historycznoliterackiego, definiuję stosowaną przeze mnie w pracy kategorię kobiecości, określam ramy czasowe i geograficzne uwzględnionego materiału, omawiam stań badań i strukturę rozprawy.

We wprowadzeniu omawiam relację między kobiecością a językiem jidysz w kontekście zderzenia męskiego i żeńskiego aspektu żydostwa, który manifestował się w sferze przyporządkowań językowych. Podział na sferę oddziaływania jidysz i języka hebrajskiego nieodzownie łączy się z kwestią płci i hierarchii społecznej. Obszar piśmiennictwa jidysz, języka z natury swojej otwartego na rozmaite wpływy i formy dyskursu, dalekiego od wszelkiej homogenizacji i aspiracji do przemawiania autorytarnym głosem elit, okazał się przyjazny dla rozwoju twórczej aktywności kobiet. Stawał się narzędziem, dzięki któremu grupy marginalizowane mogły być obecne w kulturze. Jest to zagadnienie kluczowe dla zrozumienia specyfiki dawnej literatury jidysz, często adresowanej „do kobiet i tych, którzy są jak kobiety” i ogólnie definiowanej jako kobieca. W tej części moich rozważań wykazuję pewne paralele między drogą do emancypacji kobiet a awansem społecznym jidysz. Dzieje tego języka i jego piśmiennictwa były walką z ograniczeniami, marginalizacją i pogardą. Konkluzją jestodpowiedź na pytanie, dlaczego sfera piśmiennictwa jidysz stanowiła tę szczególną szczelinę, w której możliwe było zaistnienie podmiotowości kobiet w kulturze.

W części pierwszej omawiampozycję kobiet w rozwijającej się od XIII do XVIII w. dawnej literaturze jidysz, której uwzględnienie uznałam za konieczne, ponieważ ta wczesna twórczość pozostaje najbardziej zapomniana, a jednocześnie stanowi fundament tradycji piśmienniczej Żydówek. W pierwszym rozdziale tej części przedstawiam rolę czytelniczki jako głównej adresatki dawnej literatury jidysz, w kontekście procesu feminizacji i demokratyzacji czytelnictwa po wynalezieniu druku. Kluczowe znaczenie bowiem dla tworzenia jidyszowych tekstów pisanych miały potrzeby żydowskich kobiet, z których tylko nieliczne władały biegle hebrajskim. Sami autorzy często mówią o sobie jako o „sługach pobożnych kobiet”. W rozdziale tym uwzględniam zarówno piśmiennictwo świeckie jak i religijno-moralistyczne, elementy głęboko zakorzenione w judaizmie, ale także będące efektem wpływów kultur zewnętrznych, dzięki czemu wyłania się heterogeniczny obraz kultury żydowskiej. Przekłady i parafrazy biblijne, księgi moralności, zbiory opowieści typu Majse-buch, adaptacje romansów rycerskich stanowiły do połowy XIX w. przedmiot czytelniczych upodobań Żydówek oraz fundament tzw. kobiecego stylu dawnej literatury jidysz. Kobiety pełniły też rolę mecenasek przy wydawaniu tego rodzaju literatury.

Rozdział ten stanowi tło dla ukazania aktywności twórczej samych kobiet, której poświęcam drugi rozdział pierwszej części. Omawiam w nim poetki, pojawiające się w literaturze jidysz od XVI w. Są to autorki rymowanych przedmów i posłowi dołączanych do wydawanych dzieł (np. Rojzl Fiszels – autorka wierszowanej przedmowy do opublikowanego w Krakowie w 1586 r. przekładu na jidysz psalmów, czy Gele – córka drukarza, która jako niespełna dwunastoletnia dziewczynka zamieściła posłowie w modlitewniku wydanym w 1710 r.). Ponadto wyodrębniam grupę poetek kaznodziejek, w której czołowe miejsce zajmuje Rywka Tiktiner żyjąca w XVI w. w Pradze, autorka m.in. kunsztownego hymnu na święto Simches Tojre. Osobną uwagę poświęcam również tchines (kobiecym modlitwom w jidysz), które rozwinęły się głównie w XVII i XVIII w. i stanowiły kwintesencję kobiecego stylu w literaturze jidysz. Trzeci rozdział części pierwszej dotyczy twórczości ludowej o wyraźnie zaznaczonej podmiotowości kobiecej. Omawiam tu zarówno pieśni związane z prywatnymi formami kultu, jak i ludowe pieśni świeckie. które odegrały istotną rolę w kształtowaniu się zindywidualizowanego liryzmu i stanowiły wzorzec kobiecej ekspresji w liryce miłosnej.

Część drugą książki rozpoczynam od sprawy ukształtowania się w XIX wieku nowego modelu czytelniczki żydowskiej oraz znaczenia literatury popularnej w rewolucji obyczajowej i emancypacji kobiet. Wskazuję, że kwestia kobieca stała się ważnym elementem żydowskiego dyskursu narodowego. Procesy te stanowiły podwalinę nowoczesnej poezji kobiet w języku jidysz. Udział w niej poetek dzielę na dwa zasadnicze etapy: pierwszy obejmuje lata 1888–1918, kiedy kształtują się strategie kobiecej ekspresji – od naśladownictwa i kamuflażu, po próby mówienia własnym głosem. Etap przedstawiony diachronicznie został podzielony na podokresy: 1888–1900, 1900–1910, 1910–1914, 1914–1918 ze względu na kolejne fale debiutów, zmiany w ekspresji poetyckiej oraz czynniki historyczne. Ta faza rozwoju kobiecej liryki jidyszowej charakteryzuje się szukaniem nowych dróg dla ekspresji kobiecego „ja”: od twórczego przetwarzania wzorców tradycyjnej literatury dla kobiet, przez rozwijanie motywów żydowskiej literatury pogromowej, po sięganie do stylistyki, nastrojowości i erotyzmu wypracowanych na gruncie europejskiego modernizmu, w tym niewątpliwie również w obrębie polskiej literatury przełomu wieków (zwracam uwagę np. na kult Przybyszewskiego wśród Żydówek). To czas, gdy pojawiają się tzw. Nowe Rachele (określenie odwołujące się do Racheli z „Wesela”) – reprezentantki neoortodoksji, wykształcone, oczytane, zorientowane w problemach politycznych i społecznych, ale nastawione antyasymilacyjnie, pozostające na gruncie jidyszkajt, jawnie demonstrujące swoją żydowskość (np. omawiane Roza Jakubowicz i Bronia Baum). W tym okresie również powstają pierwsze poetyckie reakcje na I wojnę światową, która stała się kluczowym doświadczeniem dla pokolenia pisarek aktywnych w okresie międzywojennym. Wgląd w burzliwe dojrzewanie poetki w czasie I wojny światowej umożliwia nam spuścizna rękopiśmienna Broni Baum z Tomaszowa Mazowieckiego. Chociaż wykracza ona poza językowe ramy jidyszowe (pisze po polsku, rosyjsku, hebrajsku i jidysz), to jednak poddaję analizie ten wielojęzyczny korpus tekstów, z przewagą nawet wierszy polskich, ponieważ autorka jest typową reprezentantką rozpoetyzowanego pokolenia młodych kobiet żydowskich urodzonych pod koniec XIX. Jednocześnie spuścizna Broni Baum jest unikatowa z tego powodu, iż pochodzi z kręgu kultury ortodoksyjnej, z natury swej bardziej hermetycznej.Za jej pośrednictwem pokazuję kwestię nie tylko wielojęzyczności poetek, ale również różnicowania treści w zależności od wybranego języka.

Drugi okres – nazwany przeze mnie złotą erą poezji jidysz kobiet – to czas od 1918 do 1939 r., gdy stała się ona wyraźnie zauważalnym, wyodrębnianym i dyskutowanym zjawiskiem w literaturze jidysz. Poetki, które omawiam w tej części pracy, w zdecydowanej większości debiutowały w pierwszej połowie lat dwudziestych. Rozkwit twórczości kobiet w okresie międzywojennym opisuję wedle podziału geograficznego i rozmieszczenia największych ośrodków kultury jidysz: w Polsce (Łódź, Warszawa i Galicja), w USA (Nowy Jork) oraz w Związku Radzieckim (Moskwa), w obrębie którego znalazła się również Ukraina (z głównymi ośrodkami rozwoju kultury jidysz w Kijowie i Charkowie). W tym czasie rozwinęły aktywność najbardziej rozpoznawalne współcześnie twórczynie: np. Kadia Mołodowska, Celia Dropkin czy Debora Vogel. Rozbudzenie aspiracji twórczych wśród Żydówek, jakie nastąpiło po I wojnie światowej znalazło swój dobitny wyraz w niezwykle ważnej w dziejach literatury jidysz antologii Jidisze dichterinswydanej w 1928 r. przez Ezrę Kormana, zwierającej utwory 70 autorek.  Antologia wywołała burzliwą dyskusję na łamach prasy, którą omawiam na początku części drugiej.

Zmiany wprowadzone przez kobiety w literaturze jidysz dokonują się wówczas przede wszystkim w obszarze tematyki, w kreacji „ja” lirycznego,  w sposobie zapisu kobiecych doświadczeń, w poszerzeniu granic intymności. Ważną motywacją dla ich twórczości był bunt przeciw tradycyjnym formom kobiecej egzystencji, pragnienie niezależności i awansu społecznego. Poezja kobiet tego okresu pozostaje świadectwem rewolucji obyczajowej, radykalizacji postaw i przeobrażeń modelu kobiecości żydowskiej. Poetki inaczej pojmują w swych utworach kwestię macierzyństwa, szeroko rozumianej cielesności, erotyki, aktu twórczego. Generalnie w obrębie tej nowej kobiecości możemy wyodrębnić trzy modele: kobiety wyzwolonej, religijnej feministki, rewolucjonistki. Ten nowy, często rewolucyjnie, radykalnie brzmiący głos kobiet w poezji jidysz wielokrotnie spotykał się z dezaprobatą krytyki literackiej. Zsekularyzowani krytycy jidyszowi, będący często autorami nowoczesnej, awangardowej literatury, jawnie odrzucający tradycyjne wartości judaizmu, od twórczości kobiet oczekiwali zachowawczości. Chcieli w nich widzieć strażniczki żydowskości, gwarantki ciągłości tradycji ich matek i babek.

Swoje wywody doprowadzam do roku 1939. Co prawda Zagłada nie była kresem kultury jidysz, to jednak stała się jej okrutną, bardzo wyraźną granicą. W tragicznych okolicznościach został zakłócony trwający od setek lat w Europie proces rozwoju żydowskiego życia jidyszowego i zaburzony naturalny proces dziejów samego języka.

Zebranie materiału prezentowanego w monografii wymagało szerokiej kwerendy, pracy archiwalnej, dotarcia do niepublikowanych dokumentów. Przy jej pisaniu korzystałam z rozmaitych, wielojęzycznych, przeważnie trudno dostępnych źródeł. Podstawę stanowiły wiersze opublikowane w jidysz na łamach prasy, w zbiorach i antologiach poetyckich oraz zachowane w rękopisach. W zdecydowanej większości wykorzystałam utwory napisane w jidysz. Poza źródłami poetyckimi korzystałam z recenzji prasowych, korespondencji i innych ego-dokumentów.

W porównaniu z badaniami anglojęzycznymi nad jidyszową twórczością kobiet, praca wyróżnia się rozległością geograficzną (uwzględnienia terytorium ZSRR) oraz szerokim odniesieniem do zjawisk ogólnych, formujących podmiotowość kobiecą w poezji jidysz, takich jak wzorce poetyki ludowej, modernizm, syjonizm czy socjalizm. Jest to pierwsza synteza ujmująca kobiecą twórczość poetycką w języku jidysz jako proces historycznoliteracki, w którym ważną rolę odgrywa koncepcja tradycji, rozumiana przeze mnie heterogenicznie, jako łącząca elementy rodzime – głęboko zakorzenione w żydowskości, ale i czynniki zbieżne z ogólnoeuropejskimi tendencjami literackimi.

Książka w zakresie polskojęzycznych studiów żydowskich ma charakter pionierski i w pewnym stopniuwypełni lukę w badaniach nad jidyszową literaturą kobiet w Polsce. Dotychczasowe publikacje poświęcone pojedynczym twórczyniom nie dawały oglądu źródeł, tradycji, transformacji rozwoju tej literatury, pojmowanego jako pewien proces, oraz nie stwarzały możliwości prześledzenia strategii budowania kobiecej podmiotowości w tekście. Moja praca w jakimś stopniu osiąga ten cel.

Ma ona szansę trafić do szerokiego grona czytelników, wykraczającego poza środowisko jidyszystów i badaczy literatury żydowskiej. Polskim literaturoznawcom może być pomocna w rekonstrukcji złożonego, heterogenicznie pojmowanego, polisystemu życia literackiego na terytoriach polskich. Zgromadzona i usystematyzowana wiedza na temat aktywności Żydówek w poezji jidysz, umieszczona w szerokim kontekście kulturowym, może być przydatna również historykom, kulturoznawcom i socjologom. Książka na pewno zainteresuje badaczki/badaczy, zajmujących się historią kobiet i dziejami feminizmu, może stanowić ważne źródło, pozwalające uniknąć etnocentryzmu i wiążącego się z nim redukcjonizmu w opisie sytuacji i roli kobiet w heterogenicznie pojmowanych dziejach.