Joanna DEGLER (Lisek)

Prace badawcze nad poezją kobiet w języku jidysz stanowią część moich szerszych zainteresowań naukowych.

Poezja żydowska

Poezją żydowską zajmuję się od 1996 r., kiedy to w ramach pracy magisterskiej analizowałam problematykę sacrum w twórczości Maurycego Szymla. Początkowo, zainspirowana publikacjami Eugenii Prokop-Janiec, koncentrowałam się na poezji polsko-żydowskiej, jako na istotnym zjawisku w Polsce międzywojennej. Efektem tych zainteresowań jest opracowane przeze mnie hasło Maurycy Szymel w Polskim Słowniku Biograficznym oraz artykuły: „Dziadowie moi!” – O postaciach biblijnych w poezji Maurycego SzymlaorazDroga Maurycego Szymla do Mojsze Szimla.

Zajmując się poezją polsko-żydowską zrozumiałam, że kluczem do badań nad twórczością literacką Żydów w okresie międzywojennym jest znajomość języka jidysz. W tym czasie (koniec lat 90-tych) łatwiej było w Polsce uczyć się języka hebrajskiego (ze względu na dostępność kursów) niż jidysz. Udało mi się jednak uczestniczyć w kursie dla pracowników Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie prowadzonym przez prof. Ewę Geller, następnie uczyłam się w Łodzi. Bardzo wiele dały mi także letnie kursy na Uniwersytecie Wileńskim (Summer Program in Yiddish Language and Literature), w których uczestniczyłam 3 razy, jak również letnia szkoła jidysz w Strasburgu, gdzie brałam udział w zajęciach prowadzonych przez Icchoka Niborskiego. Niezwykle pomocny był również wyjazd stypendialny do YIVO w Nowym Jorku, w czasie którego uczestniczyłam w prowadzonych tam zajęciach z języka jidysz. Doskonaląc kompetencje językowe pracowałam już nad monografią Jung Wilne – żydowska grupa artystyczna, w której przedstawiłam na tle historycznym i społecznym historię żydowskiej formacji artystycznej Jung Wilne (1927 – 1943). Grupa ta była kolebką dwóch wielkich osobowości w literaturze jidysz: Chaima Gradego (po II wojnie światowej jako wybitny prozaik, uważany był przez środowiska żydowskie za pretendenta do Nagrody Nobla) i Abrahama Suckewera, uważanego obecnie nie tylko za jednego z najwybitniejszych modernistów poezji jidysz, ale zaliczanego również do światowej czołówki poetów XX wieku. Oprócz monografii dalszymi efektami badawczymi nad historią grupy Jung Wilne było opracowanie haseł encyklopedycznych poświęconych Chaimowi Grademu, zamieszczonych w Encyclopedia  Judaicaoraz w Dictionary of Literary Biography, Yiddish Writers, jak również artykuły: Fascynacja czy strach? Wizja rewolucji we wczesnej twórczości Chaima Gradego, Between Mussarism and Yiddishism: Identity Problems in Chaim Grade’s Early Works oraz Między Warszawą a Wilnem. Kontakty środowisk literackich w okresie międzywojennym.

W nurcie badań poświęconych historii żydowskich formacji literacko-artystycznych mieści się także opracowane przez mnie hasło poświęcone grupie Jung Idysz dla Enzyklopädie jüdischer Geschichteund Kultur.

W czasie pracy nad historią grupy Jung Wilne zwróciłam uwagę na zmarginalizowaną w jej obrębie rolę kobiet. Było to impulsem do zainteresowania się poetkami jidysz i ich miejscem w kanonie literatury jidysz.

Żydowski feminizm

Podczas badań nad jidyszową poezją kobiecą z konieczności zainteresowałam się statusem kobiety w kulturze żydowskiej oraz żydowskim feminizmem, który stanowił istotny kontekst działalności nowoczesnych poetek jidysz. Okazało się, że w polskich studiach żydowskich temat ten był w zasadzie nieobecny. Dlatego w 2007 r. zorganizowałam konferencję na Uniwersytecie Wrocławskim Kobiety w kulturze jidysz, która jako cel stawiała sobie zainicjowanie szerszych badań uwzględniających problematykę kobiecą w obrębie prężnie rozwijającej się jidyszystki w Polsce. W następnym roku w ramach Festiwalu Warszawa Singera organizowałam kolejną konferencję związaną z tą tematyką: Jidyszkajt – czy ma żeński rodzaj? Wybór artykułów przygotowany do druku po obu tych konferencjach złożył się na redagowany przeze mnie tom pt. Nieme dusze? – kobiety w kulturze jidysz, który wydany został w 2010 r. Znalazł się w nim mój artykuł pt. Dyskurs feministyczny w kobiecej prasie jidysz, będący pierwszym opracowaniem nigdy wcześniej niebadanej kobiecej prasy wydawanej w jidysz na obszarze Polski. W tym nurcie badań mieści się również analiza religijnego jidyszyzmu dokonana przeze mnie na podstawie czasopisma dla żydowskich kobiet religijnych „Bejs Jakow”, która w formie artykułu pt. „Dos loszn fun jidiszkajt” – ortodoksyjny jidyszyzm na łamach „Bejs Jakow” w kontekście religijnego feminizmu żydowskiego w Polsce ukazała się w 2012 r. (wersja w języku angielskim rok później).

Ze względu na brak opracowań dotyczących kobiecych organizacji żydowskich w Polsce uważałam za konieczne przypomnieć postać Puy Rakowskiej (1865–1955) – działaczki syjonistycznej, wybitnej pedagożki, jednej z pierwszych feministek żydowskich aktywnie walczących w Polsce o prawa żydowskich kobiet. Jeszcze przed pierwszą wojną światową założyła pierwszy syjonistyczny związek kobiet – Bnos Cijon (Córki Syjonu), a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości uczestniczyła w powołaniu Jidisze Frojen Organizacje (Związek Kobiet Żydowskich w Polsce). Na podstawie jej wspomnień Zichrojnes fun a jidiszer rewolucjonerin(Wspomnienia żydowskiej rewolucjonistki) oraz na podstawie wydanych przez nią w jidysz w 1918 i 1928 r. żydowskich manifestów feministycznych opublikowałam w 2009 r. artykuł Pua Rakowska i jej walka o prawa kobiet, będący pierwszą w języku polskim prezentacją jej działalności.

Kolejną inicjatywą na rzecz upowszechniania kobiecej problematyki w studiach żydowskich było zorganizowanie w 2011 r. konferencji Mykwa – przestrzeń, funkcja, prawo i motyw, która miała rozpocząć interdyscyplinarne badania nad żydowską łaźnią rytualną – mykwą, jako przestrzenią kulturową i architektoniczną, związaną z obyczajem, prawem religijnym i państwowym. Mocno zaakcentowana wówczas została kwestia kobiecych ablucji, widzianych zarówno w kontekście tradycyjnym, halachicznym jako warunek czystości pożycia małżeńskiego, jak również rozumianych feministycznie jako żeńskie doświadczenia religijne, archetypicznie łączące się z wodą – źródłem życia i odnowy.

Wybór wygłoszonych wówczas referatów, poszerzony o teksty Anny Jakimyszyn, ukazał się w 2015 r. w redagowanym przeze mnie tomie Mykwa – rytuał i historia, w którym zamieściłam swój artykuł prezentujący temat mykw w księgach pamięci, który był kontynuacją wcześniej (w 2009 r.) podjętych przeze mnie badań nad problematyką kobiecą w księgach pamięci. Ich efekty przedstawiłam na łamach „Literatury Ludowej”.

Podsumowaniem pierwszych pięciu lat moich badań nad miejscem kobiet w dziedzictwie kultury jidysz w formie popularyzatorskiej była opracowana przeze mnie merytorycznie wystawa Babiniec – kobiety w kulturze jidysz, która w 2014 r. została otwarta w ramach projektu Fundacji Bente Kahan: Jidysz far, ale czyli jidysz dla wszystkich.Promowanie wiedzy o kulturze i języku jidysz w Polsce i w Norwegii (program: „Promowanie różnorodności kulturowej i artystycznej w ramach europejskiego dziedzictwa kulturowego”) i była pokazywana we Wrocławiu, Krakowie, Oslo i Trondheim, a obecnie stanowi część wystawy stałej w Synagodze pod Białym Bocianem we Wrocławiu.

Egodokumenty

Dla badań nad udziałem kobiet w kulturze żydowskiej szczególnie cenny korpus tekstów stanowią wspomnienia i pamiętniki Żydówek, ponieważ historia kobiet bardzo rzadko jest reprezentowana w dokumentach archiwalnych i to właśnie literatura autobiograficzna pozwala odtworzyć w dużej mierze zapomniany świat różnorakiej aktywności Żydówek na terenach Polski. Praca nad kobiecymi egodokumentami stanowi ważny obszar moich badań. W 2010 r. przygotowałam z rękopisu do druku i opracowałam polskojęzyczny dziennik z okresu II wojny światowej prowadzony przez nastolatkę ze Stanisławowa –Fryderykę Brück.  Opracowałam także tłumaczenie rosyjskojęzycznego dziennika z lat 1912–1921, pochodzącej z tomaszowskiej rodziny chasydzkiej Broni Baum (złożony do druku), którego fragmenty wykorzystane zostały w monografii Kol isze – głos kobiet w poezji jidysz. W 2017 r. przetłumaczyłam z jidysz i opracowałam prowadzony od 6 V 1945 do 1 IX 1945 r. w obozie Bergen-Belsen DP dziennik pisarki Chavy Rosenfarb, który ukazał się w trzecim tomie polskiego wydania trylogii powieściowej Rosenfarb pt. Drzewo życia.

Moje zainteresowania żydowskimi egodokumentami wykraczają jednak poza żydowskie studia kobiece – od 2017 r. jestem główną wykonawczynią projektu Kanon literatury wspomnieniowej Żydów polskich, obejmującego krytyczną edycję 28 tomów żydowskiej literatury autobiograficznej tłumaczonej z języka hebrajskiego, jidysz, rosyjskiego i niemieckiego. Celem tego interdyscyplinarnego projektu jest udostępnienie w polskim przekładzie kanonu żydowskiej literatury wspomnieniowej jako jednego z niezwykle ważnych, a niemal nieznanych źródeł do dziejów społecznych i historii kultury, obyczaju, religii ziem polskich. W ramach tego projektu redaguję serię wydawniczą Żydzi. Polska. Autobiografia, w której pierwsze tomy ukażą się pod koniec bieżącego roku. Seria obejmie wspomnienia powstałe od początku XVII do połowy XX wieku, reprezentatywne dla różnych obszarów geograficznych (Galicja, Wołyń, Wielkopolska, Polesie itp.), rozmaitych grup społeczno-kulturowych, z uwzględnieniem perspektywy kobiecej i męskiej.

Tłumaczenia

Podstawą prowadzonych prac badawczych są w większości źródła w języku jidysz. Dlatego konsekwentnie staram się doskonalić swoje kompetencje translatorskie. Pierwsze tłumaczenia opowiadań Chaima Gradego opublikowałam w 2007 r., przełożyłam także fragmenty ksiąg pamięci oraz wyimki wspomnień Puy Rakowskiej i prozy Jenty Serdackiej. Jako tłumaczka uczestniczyłam również w projektach translatorskich: projekcie Żydowskiego Instytutu Historycznego pełnej edycji dokumentów Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego (Archiwum Ringelbluma), w tłumaczeniu trylogii Chavy Rosenfarb pt. Drzewo życia, koordynowanego przez Centrum Dialogu w Łodzi oraz  utworów do antologii twórczości Żydów łódzkich okresu międzywojennego i powojennego w ramach projektu Kultura literacka Łodzi do 1939 r., realizowanego na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Obecnie koordynuję prace zespołu tłumaczy jidysz w ramach projektu NPRH Kanon literatury wspomnieniowej Żydów polskich.